Waarom is de sax een houtblaasinstrument?
Veelal wordt de verklaring gezocht in het riet zelf, dat dit van hout is en daarom een houtblaasinstrument. Echter is riet gemaakt van bamboe, een grassoort en dus geen hout. Saxofooneducatie zal over riet nog een blogbericht schrijven. Maar nu eerst antwoord op de vraag. De indeling koperblazers en houtblazers is een traditionele indeling. Het gaat niet om de gelijkenis in het materiaalgebruik van het instrument, maar de wijze waarop de toon wordt gevormd. Bij houtblaasinstrumenten komt het geluid uit de toongaten van het instrument, anders dan bij koperblaasinstrumenten waar het geluid uit het einde van de buis uit de beker komt. Bij koperblaas instrumenten wordt de toon gevormd via het metalen mondstuk en het trillen van de lippen. Bij de sax wordt deze juist gevormd door het trillen van het riet. Daarom wordt de sax gerekend tot de groep houtblaasinstrumenten. Niet alleen de manier waarop de lucht tot trilling wordt gebracht, maar ook de oorsprong van de sax ligt bij houtblaasinstrumenten. De klarinet, de voorloper van de sax, wordt eveneens door lucht te laten trillen middels het riet aan geblazen. Adolphe Sax, de uitvinder van de sax, speelde fluit en klarinet en was instrumentenmaker. Meer weten over het ontstaan van de sax? Lees de beknopte geschiedenis van de saxofoon. De voorloper van de klarinet is dan weer de chalumeau. Ook deze valt onder de houtblaasinstrumenten. Het is een houten fluit met toongaten en een mondstuk met enkelriet uit de barok (tot 18e eeuw).
De bouw
De saxofoon heeft een body en hals van metaal. Op de hals wordt een mondstuk geplaatst. Het mondstuk wordt gemaakt van eboniet (gehard rubber), metaal of ander materiaal. Op het mondstuk zit het riet bevestigd met een binder. Het geluid ontstaat door het trillen van het riet door de bewegende luchtstroom van het blazen zoals je hier boven al beantwoord hebt gekregen. Er zijn saxen in verschillende uitvoeringen: gelakt, ongelakt, verzilverd, roodkoper, mat, rood of zwart bijvoorbeeld. De uitvoering en kwaliteit hiervan is van invloed op de trilling en dus de klankkleur/ het geluid, even als het soort riet en mondstuk dat je gebruikt. Wat geen invloed heeft op de klant is de gravure. Als de sax gelakt wordt er vaak een gravure in gemaakt, een patroon gegraveerd in de beker. Vaak ontworpen voor een serie/ type saxofoon of een speciale uitgave. Er zijn ook saxofoons te koop zonder gravure overigens.
Vorm en applicatuur
De saxofoon is een conische buis met gaten. Deze gaten worden afgedicht met een kleppensysteem. Het kleppensysteem is zo gebouwd dat het makkelijk te bedienen is door de speler. Anders dan bij de klarinet, is het systeem zo gebouwd dat de speler in het tweede octaaf dezelfde vingerzettingen kan gebruiken. In de kleppen zitten leren polsters met een resonantieplaat (van metaal of plastic bv.). Dit zorgt ervoor dat het toongat afgedicht wordt. Om de kleppen te bedienen is een systeem bedacht van assen en veertjes die de juiste verbindingen leggen. De kleppen, assen, veertjes, toetsen etc. die te maken hebben met de vingerzetting van de saxofoon noem je applicatuur.
Bereik
Het bereik van de saxofoon is zo’n tweeënhalf octaaf. Goede spelers halen er drie of vier octaven uit via alternatieve grepen (het altissimo register). In de afbeelding is het bereik van de saxofoons weergegeven. Sommige tonen kun je op alle saxen spelen. Toch heeft dezelfde klinkende toon op een alt een andere klankkleur dan een tenor bijvoorbeeld.
Fabriek
De saxofoon onderdelen worden deels met de hand, deels met machines in fabrieken gemaakt en met de hand in elkaar gezet en afgesteld. Selmer geeft een kijkje in hun fabricage proces, eveneens te vinden bij favorieten op het youtube kanaal van Saxofooneducatie.
Geluk bij een ongeluk
Metaal, lak, applicatuur, toongaten, polsters, resonantie platen, kurk…? Gelukkig zijn er goeie reparateurs zoals Remy Veerman/Charlie’s Muziek, Harry Bakker en Nico Bodewes zodat de spelers zich lekker bezig kunnen houden met wat zij het liefste doen. En laat dat nou op een goed gesmeerde, heerlijk sluitende, lekker klinkende sax zijn!
In Wever Expert vraagt Tumelo zich af hoe je een saxofoon moet spelen en hoe je het instrument moet maken. Hij gaat met saxofoonbouwer Remy Veerman/Charlie’s Muziek het instrument uit elkaar halen, schoonmaken, polijsten en in elkaar zetten:
Gelukkig is de deuk die in die bariton body ging, niet van mijn geliefde goud gelakte Conn Ladyface uit 1936!
Nico Bodewes, eveneens saxofoonreparateur, die gelukkig wordt van zo veel mogelijk rommel en zo weinig mogelijk geld, in beeld gebracht in de documentaire ‘Keizer der Saxen’:
Ook Harry Bakker geeft antwoord op hoe een saxofoon gemaakt wordt en hoe ze worden gemaakt als je de sax een keer laat vallen…
Al deze filmpjes en anderen kun je vinden bij favorieten op het youtube kanaal van Saxofooneducatie.
Meer weten over het kopen van een saxofoon? Bekijk ook eens het blogbericht aanschaf saxofoon en toebehoren.
Krijg jij geluid uit sax of fluit? Probeer het zelf een keer of verbeter je vaardigheden als je al ervaring hebt. Vraag gelijk een proefles aan.
Bron: Methodiekverslag Femke Ernens – Hoofdvak saxofoon Jazz & Pop, Artez Conservatorium Zwolle, mei 2013
Bron: uitgelichte afbeelding van Remy Veerman